Blogpost – Het gevaar van metaforen (of misschien juist niet)

Gisteren liep ik langs een lokaal. Een instructeur was bezig met uitleg. De leerling keek aandachtig, maar begreep er niets van. Tot de instructeur een metafoor gebruikte. Ineens viel het kwartje. Begrip! Alleen… het begrip klopte niet. Het was een misconcept.

En daar zit de paradox: de leerling begreep wat er bedoeld werd, maar leerde tegelijk iets verkeerds. Is dat dan begrijpen? Of is begrijpen soms gewoon tijdelijk “doen alsof” totdat het echte inzicht komt?

De laatste tijd ben ik hier scherper op. Tijdens de module vakdidactiek, bij het beoordelen van video’s van medestudenten, zag ik dat leraren soms zelf misconcepten introduceren. In plaats van ze weg te nemen. Alsof je een lek in een schip dicht, maar daarbij een nieuwe zwakke plek creëert. Het schip blijft varen, maar hoe lang nog?

Iedereen die mij kent weet dat ik streng ben op vaktaal. Heel streng. Vaktaal is precies. Ondubbelzinnig. En techniek vraagt om precisie. Een fout begrip kan leiden tot een fout systeem. En een fout systeem kan mensenlevens in gevaar brengen.

Toch zijn metaforen onmisbaar. Ze werken als een step-down transformator: ze maken iets moeilijks tijdelijk behapbaar. Maar een step-down is nooit het eindstation. Het is een opstapje naar de correcte natuurkundige taal. Alleen… wat als de leerling in die metafoor blijft hangen?

Bij mijn niveau-2 leerlingen zie ik dat risico sterker dan bij niveau-4 of havisten. Zij nemen sneller iets van mij aan. Ze vertrouwen, geloven, kopiëren. Dat vraagt van mij voortdurende alertheid: wat vertel ik, wat laat ik weg, wanneer zet ik een metafoor neer? Leren moet leuk zijn, maar ook kloppen.

Soms maak ik expres een fout om ze alert te houden. Soms maak ik onbewust een fout en leer ik zelf. Maar het gevaar blijft: wat blijft er hangen? De metafoor of de waarheid?

En stel dat onze collega’s die fout ook meenemen. Zij worden leermeester, instructeur, ontwikkelaar van lesmateriaal. Hun leerlingen nemen het weer mee. Zo verspreidt een misconcept zich. Het wordt geen uitzondering, maar de norm.

Misschien is dat het gevaarlijkste van metaforen: niet dat ze tijdelijk misleiden, maar dat ze de waarheid langzaam vervangen.

Of… misschien werkt kennis altijd zo. Eerst een beeld, dan een correctie. Elke waarheid als een metafoor die we nog niet doorzien. Vaktaal is dan niet het einde, maar slechts de volgende laag in een eindeloze cyclus van bijschaven, afleren, opnieuw leren.

En dan stel ik mezelf de vraag:
als elke uitleg een metafoor is,
wanneer hebben we het dan écht begrepen?

Deze blogpost is onderdeel van mijn afstudeerfase en is met hulp van AI verbeterd en filosofischer gemaakt, maar door mijzelf nagezien.